To πρόγραμμα σχεδιάστηκε από την Αγγλίδα Λογοπεδικό Margaret Walker και αρχικά χρησιμοποιήθηκε σε ενήλικες κωφούς που παρουσίαζαν επιπλέον και σοβαρή μαθησιακή δυσκολία. Το 1978 εφαρμόστηκε στα σχολεία Ειδικής Αγωγής της Μ. Βρετανίας και στη συνέχεια διαδόθηκε πολύ γρήγορα σε άλλα κοινοτικά πλαίσια, καθώς και σε άλλες χώρες.
Η λέξη MAKATON είναι μία σύνθετη κατασκευασμένη λέξη που προέρχεται από τα αρχικά της δημιουργού του προγράμματος και των συνεργατών της, Kathy και Tony. Σαράντα χρόνια μετά την πρώτη εφαρμογή του, η λέξη MAKATON αποτελεί λύμα στο λεξικό του Oxford University Press που σημαίνει: «κατοχυρωμένο όνομα για ένα γλωσσικό πρόγραμμα που ενσωματώνει ομιλία, χειρονομίες/νοήματα και γραφικά σύμβολα, που αναπτύχθηκαν για να βοηθούν ανθρώπους για τους οποίους η επικοινωνία είναι πολύ δύσκολη, ειδικά εκείνους με μαθησιακές δυσκολίες.»
Το πρόγραμμα Makaton μπορεί να καλύψει ένα ευρύ φάσμα νευρολογικών και αναπτυξιακών διαταραχών. Απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και σε όλες τις διαγνωστικές ομάδες που παρουσιάζουν δυσκολίες επικοινωνίας, κατανόησης, καθυστέρηση λόγου και ομιλίας (όπως Διάχυτη Αναπτυξιακή Διαταραχή, Σύνδρομο Υπερκινητικότητας και Ελλεμματικής Προσοχής, Ειδικές Γλωσσικές Διαταραχές, Γνωστικές Μειονεξίες, Εγκεφαλική Παράλυση κλπ.), ενώ ακόμη μπορεί να λειτουργήσει υποστηρικτικά και σε παιδιά που παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες. Σε πρώτο επίπεδο μπορεί να λειτουργήσει ως βασικό εναλλακτικό σύστημα επικοινωνίας, προκειμένου ο αιτών να κατανοήσει ή να μεταδώσει σαφές επικοινωνιακό μήνυμα στο περιβάλλον. Αργότερα μέσω των νοημάτων και των συμβόλων ο εκπαιδευτής μπορεί να μεταδώσει περισσότερες και συνθετότερες πληροφορίες, προκειμένου ο εκπαιδευόμενος να αναπτύξει γλωσσικές δεξιότητες.
Χρησιμοποιείται τόσο από τα άτομα με επικοινωνιακές δυσκολίες όσο και από τους συνομιλητές τους στην οικογένεια, στο σχολείο, στις υποστηρικτικές θεραπείες, στην κοινότητα.
Το πρόγραμμα Makaton είναι ένα ευέλικτο και πολυαισθητηριακό πρόγραμμα, με το οποίο οι χρήστες αποκτούν σημαντικά πλεονεκτήματα γιατί μπορούν:
- να επικοινωνήσουν βασικές ανάγκες
- να μεταδώσουν συναισθήματα
- να κατανοήσουν τα αιτήματα των άλλων
- να μοιραστούν σκέψεις και εμπειρίες
- να κατονομάζουν αντικείμενα, ενέργειες
- να δομούν το πρόγραμμά τους
- να κάνουν επιλογές
- να λαμβάνουν μέρος σε κοινωνικές περιστάσεις
- να κατανοούν, να περιγράφουν και να δομούν κείμενα
- να συμμετέχουν σε διάλογο
Η εισαγωγή του προγράμματος στη ζωή ενός ανθρώπου με επικοινωνιακές και γλωσσικές δυσκολίες εξυπηρετεί ένα ευρύ φάσμα αναγκών. Το λεξιλόγιο που είναι υποστηρικτικό της γλώσσας μπορεί να καλύψει από βασικές ανάγκες επικοινωνίας, μέχρι ενίσχυση μαθησιακών δυσκολιών, περιγραφικού και αφηγηματικού λόγου. Τα επίπεδα χρήσης του προγράμματος είναι τρία και αναφέρονται στο επίπεδο, τα αιτήματα και τις εμπειρίες των χρηστών.
Α. Λειτουργικό επίπεδο: αναφέρεται σε ανθρώπους που αντιμετωπίζουν σημαντικές δυσκολίες επικοινωνίας, κατανόησης, αποκωδικοποίησης της γλώσσας, μνήμης. Σκοπός της εισαγωγής του προγράμματος σε αυτό το επίπεδο είναι να δοθεί ένας απλουστευμένος και λειτουργικός τρόπος κατανόησης και βασικής αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Σε επίπεδο χειρομορφών μπορεί να είναι η αναπαράσταση βασικών ενεργειών και αντικειμένων, σε επίπεδο συμβόλων μπορεί να είναι βασικές κάρτες ή πίνακες επικοινωνίας.
Β. Επίπεδο νοημάτων/συμβόλων με λέξεις κλειδιά: αναφέρεται σε ανθρώπους που κατανοούν σε βασικά σημεία το λόγο, ωστόσο χρειάζεται να εμπλουτίσουν το λεξιλόγιό τους. Σε αυτό το επίπεδο η χρήση του προγράμματος βοηθά να χτίσουν οι χρήστες λειτουργικότερο λόγο με χρήση προτάσεων και εισαγωγή περισσότερων εννοιών. Ο εκπαιδευτής σηματοδοτεί ή αναπαριστά οπτικά μόνο τα σημαντικά στοιχεία που είναι αναγκαίο να τονιστούν.
Γ. Πλήρης εκδοχή: αναφέρεται σε ανθρώπους που έχουν ήδη ένα κατεκτημένο λεξιλόγιο και σε αυτό το επίπεδο η δόμηση προτάσεων ή κειμένων μπορεί να εισάγει γραμματικά και μορφολογικά σημεία της γλώσσας. Μπορούν να εισαχθούν σύνθετες και αφηρημένες έννοιες και ενισχύει σημαντικά τις δεξιότητες προανάγνωσης και προγραφής.
Η εκπαίδευση ανθρώπων με (συναφείς) δυσκολίες στο λόγο και την επικοινωνία δε μπορεί να στηρίζεται αποκλειστικά στη χρήση γλώσσας, δεδομένου του γεγονότος ότι οι τομείς γλωσσικής κατανόησης ή παραγωγής είναι αναπτυξιακά ή νευρολογικά ελλιπείς.
Τα οπτικά μοντέλα που αναπαριστούν ένα μη λεκτικό τρόπο επικοινωνίας, συνοδεύοντας τον προφορικό λόγο, είναι συμπληρωματικά μέσα που ενισχύουν την αποκωδικοποίηση και ανάδειξη των γλωσσικών λειτουργιών. Σκοπός τους είναι η μεταφορά του μηνύματος με τρόπο απλό και παραστατικό, που θα διευκολύνει τους χρήστες σε επικοινωνιακό και γλωσσικό επίπεδο. Για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των χρηστών, το Makaton έχει δημιουργήσει ένα λεξιλόγιο, το οποίο μπορεί να εξυπηρετήσει λειτουργικούς σκοπούς, αλλά και αυξημένες γλωσσικές ανάγκες:
- το βασικό λεξιλόγιο πυρήνα, αποτελούμενο από 450 βασικές έννοιες για την εξυπηρέτηση βασικών επικοινωνιακών αναγκών, επιθυμιών και πληροφόρησης των χρηστών
- το λεξιλόγιο πηγή, αποτελούμενο από 7.000+ συνθετότερες έννοιες. Είναι ένα λεξιλόγιο εν συνόλω σε διευρυμένη βάση, από το οποίο οι εκπαιδευτές μπορούν να εισάγουν έννοιες στους χρήστες ανάλογα με τις ανάγκες τους.
Το λεξιλόγιο αναπαρίσταται μέσω δύο οπτικών μοντέλων:
Α. Χειρομορφές: Οι χειρομορφές-σηματοδότηση είναι δανεισμένες από την ελληνική νοηματική γλώσσα. Κατά την εκπαίδευση των χρηστών ο εκπαιδευτής παράλληλα με τη χρήση της γλώσσας- λεκτικής εκφοράς, σηματοδοτεί τα σημαντικά επικοινωνιακά – γλωσσικά στοιχεία του μηνύματος που επιθυμεί να μεταδώσει. Έτσι εκπαιδευτής και συνομιλητές (φροντιστές) δίνουν ένα νέο, εναλλακτικό μοντέλο επικοινωνίας, λειτουργώντας οι ίδιοι ως πρότυπα για τη χρήση του προγράμματος, ενισχύοντας την κατανόηση, αλλά και την πρωτοβουλία των αιτούντων για συμμετοχή τους σε επικοινωνιακή σχέση.
Το πρόγραμμα Makaton διαφέρει από την ελληνική νοηματική γλώσσα ως προς τα ακόλουθα σημεία:
- Η σηματοδότηση συνοδεύεται πάντα με λεκτική εκφορά
- Η σηματοδότηση χρησιμοποιείται ως υποβοηθούμενη και υποστηρικτική οπτική πληροφόρηση στα σημαντικά στοιχεία της γλωσσικής πληροφορίας και όχι ακολουθώντας συνεχή ροή νοημάτων.
Β. Οπτικοποιημένο υλικό – Σύμβολα: Κάθε έννοια από το λεξιλόγιο του προγράμματος αναπαρίσταται και με σύμβολα. Είναι εικόνες σε απλουστευμένη βάση ασπρόμαυρες, που προσπαθούν να μεταδώσουν ανάλογα με τη λέξη και σαφή οπτική αναπαράσταση της σημασιολογικής δομής αυτής.
Σημειώνεται πως το Makaton δεν είναι ένα πρόγραμμα εκμάθησης λεξιλογίου. Το λεξιλόγιο που το απαρτίζει χρησιμοποιείται συμπληρωματικά, προκειμένου να ενισχυθούν αδύναμες επικοινωνιακές και γλωσσικές δομές.
Ο βασικός στόχος των εκπαιδευτών είναι να διευκολύνουν όσο μπορούν τις επικοινωνιακές ανάγκες των χρηστών σε λειτουργικό γι’ αυτούς επίπεδο. Δεδομένης της διπλής χρήσης του προγράμματος (νοήματα/ σύμβολα) ο εκπαιδευτής καλείται να εξερευνήσει το επίπεδο επικοινωνίας και γλωσσικής παραγωγής του χρήστη, τις ανάγκες και τα αιτήματά του. Κατά την εκπαίδευση το πρόγραμμα δεν είναι περιοριστικό όσον αφορά στα οπτικά μοντέλα που θα χρησιμοποιηθούν. Μπορεί οι χρήστες να εκπαιδεύονται είτε σε επίπεδο νοημάτων, είτε σε επίπεδο συμβόλων, είτε συνδυαστικά. Τονίζεται ότι σκοπός είναι να ενισχυθεί το κίνητρο για επικοινωνιακούς ή γλωσσικούς σκοπούς, ανάλογα με τη φυσική τάση των εκπαιδευομένων.
Ως προς τη χρήση των νοημάτων, μπορεί να διευκολύνει κάποια άτομα, ανεξαρτήτου ηλικίας, που δεν παράγουν ομιλία, ή αυτή είναι περιορισμένη. Προϋποθέτει βασικό κινητικό συντονισμό των χεριών και φυσικά κίνητρο από την πλευρά των χρηστών, ως απλούστερος τρόπος αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον.
Ως προς τη χρήση των συμβόλων, μπορεί να διευκολύνει χρήστες οι οποίοι έχουν αμεσότερη ανάγκη οπτικής δόμησης προκειμένου να κατανοούν και να εκφράζονται (δείχνουν) χρησιμοποιώντας εικόνες, ή χρήστες που δεν έχουν κίνητρο για σηματοδότηση.
Συνδυαστικά είναι συχνό τα μοντέλα του προγράμματος (σύμβολα και χειρομορφές) να ενισχύουν διαφορετικές δεξιότητες. Για παράδειγμα, ένας χρήστης μπορεί να σηματοδοτεί για επικοινωνιακούς σκοπούς, ενώ παράλληλα να εκπαιδεύεται και σε επίπεδο συμβόλων, προκειμένου να ενισχυθούν άλλες γλωσσικές δεξιότητες, πχ. δομή πρότασης.